وقتی کیهان به آیت الله سیستانی حمله کرد

پنج سال پیش نوشته بودم که با وجود لطمات هولناک و کم‌سابقه‌ای که حوزه نجف در دوره حکومت صدام و حزب بعث متحمل شد پیش‌بینی آینده حوزه هزار ساله نجف دشوار است، ولی این را می‌توان به جرأت گفت که حوزه نجف در سال‌های آینده نقش مهمی در تحولات منطقه‌ای ایفا خواهد کرد. همان سال در نوشته دیگری از نقش ویژه آیت‌الله‌العظمی سیستانی در تحولات ایران و نیز هوشمندی و آگاهی وی نسبت به تحولات جهان امروز گفته بودم.

سال گذشته یکی از نزدیک‌ترین و مهم‌ترین سخنگویان و مشاوران آیت‌الله سیستانی کتابی درباره اتفاقات تابستان ۹ سال پیش نجف تألیف کرد که در آن به دو اتفاق مهم آن هفته‌ها یعنی درگیری شدید میان نیروهای سپاه مهدی به رهبری مقتدا صدر با نیروهای عراقی و امریکایی و نیز سفر درمانی آیت‌الله سیستانی به لندن برای معالجه بیماری قلبی‌اش پرداخته و ناگفته‌هایی را درباره روحیات، روش و افکار این مرجع تقلید تأثیرگذار معاصر بیان کرده است. متن کامل عربی و ترجمه فارسی کتاب بلافاصله در ایران نیز منتشر و توزیع شد و مورد استقبال قرار گرفت. انتشارات اطلاعات نیز سال گذشته ترجمه این کتاب را روانه بازار کرد.

نویسنده کتاب، حاج حامد الخَفّاف سخنگوی رسمی آیت‌الله‌العظمی سیستانی و نماینده ایشان در بیروت است. وی سال‌هاست که از افراد مورد وثوق آیت‌الله و از مشاوران نزدیک وی محسوب می‌شود.

الخفاف در ابتدا با اشاره به اینکه آقای سیستانی تأکید کرده بود برای سفر درمانی به لندن نباید به هیچ وجه از امکانات دولتی و  کمک‏های کشورهای غربی و حتی اسلامی استفاده شود، نوشته که ایشان حتی با حرکت از نجف به بغداد با بالگردهای امریکایی مخالفت کرده و با وجود درگیری‏های شدید در نجف، حاضر نشده بود از چنین امکان امنی بهره بگیرد. هنگام بازگشت به عراق نیز ایشان با پیشنهاد مقامات کویتی مبنی بر قرار گرفتن هواپیمای سلطنتی شخصی امیر کویت برای بازگرداندن ایشان از لندن مخالفت کرده است. (ص ۱۱۲ ترجمه) الخفاف درباره این تصمیم آیت‎‏الله نوشته است:

«دکتر موفق الربیعی [مشاور امنیت ملی عراق] می‌گوید: ما قادر به ایجاد پوشش امنیتی در راه زمینی از نجف تا فرودگاه بغداد نیستیم، به‌ویژه آن که حضرت آیت‌الله برای حرکت کاروان شرایط سختی را تعیین فرموده و قبول نکرده است که هیچ یک از خودروهای نظامی نیروهای اشغالگر ایشان را همراهی کند. الربیعی پیشنهاد داشت که این سفر با بالگرد انجام شود، اما آیت‌الله این گزینه را نیز نپذیرفته است؛ چون همة پروازها متعلق به اشغالگران است. سرانجام دکتر موفق پیشنهاد کرد که تصویر پرچم کشور اشغالگر از روی بالگرد پاک شود، اما آیت‌الله با این مطلب نیز موافقت نکرد.» (ص ۳۲ کتاب)

همچنین از دیگر تصمیمات مهم آیت‏الله‏العظمی سیستانی در جریان این سفر، می‏توان به اعلام منع هرگونه ملاقات با مقامات انگلیسی در طول مدت اقامت در این کشور اشاره کرد. موضع‌گیری رسمی مقامات بریتانیایی مبنی بر اینکه هیچ دیداری بین مرجع تقلید شیعیان با مقامات انگلیسی صورت نخواهد گرفت، در راستای همین تصمیم آقای سیستانی بوده است. پس از اعلام عزیمت آقای سیستانی به لندن، نشریات عربی به نقل از منابع مجهول شایع کردند که حال زعیم حوزه نجف به قدری وخیم است که حتی جانشین آیت‌الله سیستانی نیز تعیین شده است.

نکته جالب دیگری که الخفاف در صفحه ۲۶ ترجمه کتاب به آن اشاره کرده، مخالفت آیت‏الله سیستانی با حضور سید حسن نصرالله و برخی مسؤولین مذهبی و سیاسی لبنان در مراسم استقبال از ایشان در فرودگاه بیروت است. برنامه سفر درمانی آیت‏الله، پرواز از بغداد به  بیروت و سپس از بیروت به لندن بوده است. آقای سیستانی حتی با دیدار خصوصی و محرمانه با این مقامات و شخصیت‏های لبنانی مخالفت می‏کند و تنها نبیه بری رهبر جنبش امل و رییس مجلس لبنان در جریان این سفر قرار گرفته بود. الخفاف در صفحه ۴۹ ترجمه کتاب، به دلایل انتخاب نبیه بری به عنوان هماهنگ کننده و تنها مطلع این سفر اشاره کرده است.

الخفاف در صفحه ۴۱ از قول فرزند آیت‏الله نوشته که هنگام خروج ایشان از نجف به سمت بغداد، درگیری میان نیروهای امریکایی و نظامیان تحت امر مقتدی صدر به حدی شدید بوده که حتی گاه گلوله‏ها از کنار ماشین حامل آیت‏الله رد می‏شده و ارتباط تلفنی میان نزدیکان آیت‏الله با مقامات مطلع در فرودگاه بغداد قطع شده بود.

در صفحه ۷۸ ترجمه آمده که آقای سیستانی در مدت اقامت در بیمارستان‏های انگلیس، با وجود ناراحتی شدید قلبی اصرار داشته به صورت مستمر در جریان اخبار تلفنی و اینترنتی درگیری‏های نجف قرار بگیرد و شخصا نیز از طریق یکی از رادیوهای بین‏المللی حوادث نجف را پیگیری می‏کرده است. اوضاع نجف در مرداد ماه ۱۳۸۳ به حدی وخیم شده بود که دولت عراق با همکاری امریکایی‏ها تصمیم گرفته بود برای سرکوب کامل سپاه مهدی (حامیان مقتدی صدر) به نجف حمله کند. اینجا بود که آیت‏الله سیستانی در یک هشدار تاریخی از لندن اعلام کرد که در صورت حمله به نجف، ایشان ساکت نخواهد نشست.

آیت‏الله در جریان این سفر درمانی به طور مستمر با مقامات عراقی، ایرانی و بین‏المللی در تماس بود تا مانع از وخامت شرایط نجف شود. نقشی که مشابه آن را مرحوم آیت‏الله‏العظمی سید محمدکاظم یزدی (صاحب عروه) در سال ۱۹۱۸ میلادی و در جریان محاصره نجف و تهدید انگلیسی‏ها مبنی بر حمله به نجف برای بازداشت شورشیان مخالف انگلیس عهده‏دار شده بود و توانست نجف را از حمله نظامیان بریتانیایی حفظ کند. هرچند واقعه ۱۹۱۸ به تلخی و با تسلیم شورشیان شیعه پایان یافت ولی واقعه ۲۰۰۴ میلادی به دلیل تغییر در شرایط بین‏المللی و افزایش اقتدار مرجعیت نجف و البته تدابیر ویژه آقای سیستانی بدون تسلیم شورشیان حامی مقتدی صدر به سرانجام رسید.

نکته جالب دیگری که الخفاف در صفحه  ۱۰۹ کتاب نوشته، دیدار سلطان بُهره‏ها (یکی از فرقه‏های شیعیان اسماعیلی در هند) با آیت‏الله سیستانی در لندن است:

«آیت‌الله سیستانی، سلطان محمد برهان‌الدین سلطان بُهره‌ها یعنی شیعیان اسماعیلی را که بیش از نود سال عمر داشت، با فرزندان و اصحابش به حضور پذیرفته بود. از آن جا که این مهمانان به پیشکش کردن هدایای ارزشمند شهرت دارند، پیش از ملاقات، به هماهنگ‌کننده دیدار گفته بودند که حضرت آیت‌الله هیچ هدیه مشخصی را قبول نخواهد کرد، مگر کتاب که اهدای آن مانعی ندارد. وقتی من رسیدم، ملاقات تقریباً به پایان رسیده بود. ملاحظه کردم که بر خلاف توافق، جناب سلطان هدیه‌ای را در جعبه‌ای آراسته به آیت‌الله تقدیم کرد، ایشان آن را گرفتند و بلافاصله به یکی از فرزندان سلطان که در سمت راست وی نشسته بود، اهدا کردند. حاضران در شگفتی شدند و معظم‌له گفتند: من هدیه را قبول کردم، ولی دوست دارم آن را به یکی از پسران شما تقدیم کنم! آیت‌الله با این کار، رعایت ادب برتر و رابط شایسته را با پایبندی به اصول خدشه‌ناپذیر خود در برخورد با این گونه مسائل جمع کرد.»

همچنین در همین سفر بود که  آخرین دیدار مرحوم آیت‌الله تبریزی با آیت‌الله سیستانی صورت گرفت. مرحوم شیخ جواد تبریزی در آن زمان برای شیمی‏درمانی به لندن سفر کرده بود. همچنین آقای سیستانی در این سفر با آیت‏الله سید محمدتقی قمی (فرزند مرحوم آیت‏الله‏العظمی سید حسین قمی و برادر مرحوم آیت‏الله‏العظمی سید حسن طباطبایی قمی) دیدار کرد. آقای قمی نیز برای معالجه به لندن سفر کرده بود.

یکی از نکات مهمی که از مطالعه کتاب حامد الخفاف می‏توان به آن پی برد، اعتنا و توجه آیت‎‏الله سیستانی به مشورت با دیگران است، در عین آنکه در جای‏جای کتاب می‏توان به شخصیت راسخ و مصمم آیت‏الله نیز پی برد. پس از بازگشت آقای سیستانی به عراق که در طی مسیر کویت تا نجف مورد استقبال صدها هزار عراقی قرار گرفت، آیت‏الله شبی را در بصره استراحت می‏کند. به نوشته سخنگوی وی:

«پیش از خواب، و در حالی که سید محمدرضا [فرزند ارشد آیت‏الله] هنوز در بیرون اتاق مشغول کار بود، آیت‌الله مرا به نزد خود فرا خواند و از من پرسید: ما مصمم هستیم که فردا روانه شویم، و در حد توان می‌کوشیم که بحران را فیصله دهیم، اما اگر موفق نشدیم چه کنیم؟ راه جایگزین چیست؟ پاسخ دادم: آقا، هر چه تا کنون انجام داده‌اید، از بازگشت به عراق در این اوضاع و با این روش، همه خارج از رویه سنتی و معمول است. آن چه شما را به این کار واداشته تکلیف شرعی و مسؤولیت تاریخی شما است، و همان طور که فرمودید، برای حل مسالمت‌آمیز بحران، همه طرف‌ها را تحت فشار قرار خواهیم داد، اما حقیقت این است که تا کنون در صورت ناکامی این تلاش‌ها هیچ تصور مشخصی ندارم و باید در هر شرایطی مطابق اقتضای آن عمل کنیم. در هر حال من اطمینان دارم که خداوند شما را پیروز خواهد کرد. از ژرفای دل، سنگینی مسؤولیتی تاریخی را که بر شانه‌های آیت‌الله نهاده شده و بار اندوهی را که در سینه‌اش نشسته است، احساس می‌کردم.» (ص ۱۲۳ ترجمه)

الخفاف همچنین از قول خود آیت‏الله سیستانی شنیده که در مسیر بازگشت به نجف، از ابراز احساسات و عواطف صادقانه مردم گریه کرده است. (ص ۱۲۸ ترجمه)

سخنگوی مرجع تقلید شیعیان همچنین از حضور سید مقتدی صدر در محل اقامت آیت‏الله و مذاکرات وی پیرامون حل بحران نجف گزارش داده و نوشته که مقتدا صدر در آن زمان اعتقاد داشته که جنگیدن با امریکایی‏ها بیش از فعالیت سیاسی برای وی ثمربخش بوده است. (ص ۱۳۹) با این حال در پی تصمیم آیت‏الله، قرار می‏شود که در یک طرح زیرکانه و مسالمت‏جویانه، محاصره شهر برداشته شود تا صدها هزار شیعه‏ای که منتظر ورود به حرم امام علی (علیه‏السلام) بوده‏اند بتوانند وارد صحن علوی شوند و پس از ساعاتی، نظامیام حامی مقتدی صدر که در حرم علوی پناه گرفته بودند، به همراه زائران از حرم خارج شوند و بحران کم‏سابقه نجف بدون هیچ خونریزی خاتمه یابد.

الخفاف در صفحه ۱۴۶ اشاره کرده که پس از مذاکرات با مقتدی صدر، مهمانان آیت‏الله به صرف شام مهمان می‏شوند و مقتدی صدر و حامد الخفاف در یک بشقاب غذا می‏خورند. مقتدی صدر با خنده می‏گوید: «چه کسی باور می‏کند که من و حاج حامد نماینده آیت‏الله سیستانی در یک بشقاب شام خورده‏ایم؟» این جمله مقتدی می‏تواند حاکی از تلقی رایج شیعیان عراق از اختلافات شدید میان مقتدی صدر با آیت‏الله سیستانی و نزدیکانش باشد. اختلافی  که پس از این بحران، کمرنگ شد و مقتدی صدر نیز مرجعیت و زعامت آیت‏الله سیستانی را پذیرفت و به حامیان مسلح خود دستور داد دست از جنگ بردارند.

وقتی بصیرت «سردار قلم» کاشف فروتن یک «توطئه چند منظوره» شد!

اولین خبر درباره سفر درمانی آیت‌الله به نجف در بعد از ظهر روز جمعه ۱۶ مرداد ۸۳ از طریق حامد الخفاف منتشر شد، حسین شریعتمداری بلافاصله در روز ۱۸ مرداد و طی سرمقاله‌ای با عنوان «چرا انگلیس؟» نزدیکان این مرجع تقلید را عناصر فریب‌خورده و ساده‌اندیش نامید و سفر درمانی آیت‌الله را «توطئه‌ حساب‌شده و طرح چندمنظوره امریکایی – انگلیسی» دانست که شخص آیت‌الله یقیناً از آن بی‌خبر بوده است. بنا به توصیه این عقل کل تحلیل‌گران سیاسی ایران، آقای سیستانی باید هرچه زودتر از انگلیس خارج شود و کسانی که ایشان را برای مداوا به انگلیس برده‌اند باید بازخواست شوند. این سرمقاله توهین‌آمیز و غیرمنصفانه که نشان از فوران بصیرت و عقلانیت سردار قلم داشت، در صفحه ۲۰ ترجمه کتاب حامد الخفاف مورد اشاره قرار گرفته و سخنگوی رسمی آیت‌الله درباره این قلم‌فرسایی حسین شریعتمداری نوشته است:

«یک روزنامه‏نگار ایرانی … در روزهای حضور ما در لندن در یکی از روزنامه‏های ایرانی مقاله‏ای نوشت و در آن همه چیز جز حقیقت دیده می‏شد.»

الخفاف در پاسخ به این تهمت حسین شریعتمداری مبنی بر اینکه انتقال آیت‏الله به لندن یک توطئه چند منظوره بوده، گفته است که پزشک مخصوص آیت‏الله و بسیاری از پزشکان عراقی تحصیل‏کرده انگلیس هستند و از نظر پزشکی، انگلیس را بر دیگر کشورها ترجیح می‏دهند.

حسین شریعتمداری پس از آنکه تحلیل‏های خود درباره توطئه نزدیکان آیت‏الله برای همکاری با اشغالگران را نقش بر آب دید، طبق عادت همیشگی خود باز هم در نقش «عقل کل» ظاهر شد و  در گفتگویی بدون اشاره به تحلیل قبلی‏اش در سرمقاله کیهان، درباره نقش مثبت آیت‌الله سیستانی در حل بحران نجف داد سخن سر داد!

پیش‌تر از قول برخی روحانیون فعال نجف نقل کرده بودم که سیستانی جوان، خواننده همیشگی نشریات معتبر غربی و عربی بوده و از قول مرحوم شیخ‌الشریعه نیز نقل کرده بودیم که آیت‌الله سیستانی در آن دوره به افرادی که از عراق خارج می‌شده‌اند سفارش می‌کرده که هنگام بازگشت، تعدادی از این نشریات را خریده و برای وی بیاورند. الخفاف در انتهای کتابش چنین آورده است:

«از آیت‌الله در مورد منابع و مصادر اطلاعات گسترده و متنوع ایشان پرسیدم که در این خصوص مفصّلا با من صحبت کردند و از مطالعات فراوان خود در طول دهه‌های گذشته، در حوزه‌هایی فراتر از تخصص فقهی و اصولی، تا مطالعات حقوقی و پژوهش‌های تاریخ باستان و عصر جدید و خاطرات سیاستمداران و کتاب‌های اندیشه معاصر سخن گفتند … ایشان هم‌چنین از روش مطالعاتی خود با من گفتند که گاه یک کتاب را دوبار می‌خوانند؛ یک بار برای آشنایی با شیوه نگارشی نویسنده و یک بار برای تمرکز بر محتوای کتاب  … چند سال پیش، در دوران رژیم گذشته و پس از آن که آیت‌الله سیستانی به مرجعیت رسیدند، در یک نامه‌نگاری با آقای سید محمدرضا سیستانی، در لابه‏لای نامه درباره کتاب‌های مورد نیاز آیت‌الله پرسیدم تا آن‌ها را از بیروت تهیه کنم و برای‏شان بفرستم. پاسخ آن وقت وی مایه شگفتی من شد که گفته بود علاوه بر کتاب‌های فقهی و اصولی، به کتاب‌های اندیشه معاصر نیاز دارند. گاه‌گاه آثاری از آن دست را که ناشران عرب چاپ می‌کردند برای ایشان می‌فرستادم.» (صفحه ۱۷۰)

آیت‎‏الله سیستانی، شیعیان و سرمایه اجتماعی

اگر از منظر اجتماعی و با تکیه بر مفهوم سرمایه اجتماعی (Social capital) به تحولات شهر نجف در تابستان ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۳ شمسی) بنگریم، با تعامل متقابل آیت‏الله با مقلدان و شیعیان مواجه خواهیم شد که همدیگر را به عنوان یک «سرمایه اجتماعی» مورد حمایت قرار دادند تا یک بحران بزرگ اجتماعی را از سر بگذرانند. «شبکه اجتماعی» متشکل از مقلدان آیت‏الله که به وی «اعتماد» داشتند، در جریان بحران نجف گسترش یافت و شبکه اجتماعی حامیان مقتدی صدر را نیز در برگرفت.

بدین ترتیب، میلیون‎‏ها شیعه عراقی از این «اعتماد» و همدلی برای تفویض اختیار و قدرت اجتماعی به رهبر دینی خود بهره گرفتند و از او به مثابه یک سرمایه اجتماعی برای حمایت از منافع مادی و دینی خود بهره گرفتند. آیت‏الله نیز از مقلدان خود به مثابه یک سرمایه اجتماعی بهره گرفت تا بر دولت عراق و اشغالگران امریکایی فشار بیاورد و مانع از به خطر افتادن منافع دینی و مادی مقلدان و هم‎میهنان خود شود. وجه حمایتی موجود در اعتماد متقابل میان آیت‏الله و مقلدانش، نمونه معاصر و ملموسی از سرمایه اجتماعی روحانیت شیعه است که در ایران نیز بارها خود را رخ تحلیل‏گران و منتقدان سیاسی و فکری کشیده است. تشییع جنازه‏های پرجمعیت حضرات آیات عظام تبریزی، بهجت، منتظری و طاهری اصفهانی در سال‏های اخیر نمونه‏های قابل تأملی از قدرت‏نمایی این سرمایه اجتماعی است که گاه حتی بعضی از روحانیون نیز آن را در مسیر پاسداری از ارزش‎‏های دینی و احقاق حقوق مردم، نادیده و یا دست کم می‏گیرند. همان‏گونه که حامد الخفاف در صفحه ۱۷۰ کتابش از قول آیت‏الله سیستانی نقل کرده، اگر روحانیت بتواند بحران‏ها و چالش‏های اجتماعی را به خوبی مدیریت کند، به راحتی خواهد توانست از سرمایه اجتماعی بی‏بدیل خود در راستای ترویج و پاسداشت ارزش‏های دینی و اخلاقی و احقاق حقوق مردم بهره بگیرد.

حال که انتخابات ریاست جمهوری با حواشی آن به پایان رسیده، می‏توان از یکی دیگر از آسیب‏های مربوط به سرمایه اجتماعی روحانیت سخن گفت که نقطه مقابل نادیده گرفتن این سرمایه است. این آسیب، استفاده نادرست از سرمایه اجتماعی مرجعیت است که هاشمی رفسنجانی و برخی نزدیکانش در آخرین روز ثبت نام نامزدها مرتکب شدند که البته با واکنش سریع دفاتر و سایت‏های رسمی مراجع برجسته قم و نجف روبه‏رو شد. از هاشمی رفسنجانی با نیم قرن ارتباط نزدیک با مراجع شیعه انتظار نمی‏رفت که چنین غیراصولی و ناشیانه از سرمایه اجتماعی مرجعیت هزینه کند.

مطالعه کتاب الخفاف و دیگر رفتارهای سیاسی مراجع برجسته شیعه نشان می‏دهد که آنها سعی زیادی داشته‏اند تا از سرمایه خود در دعواهای روزمره و فرعی سیاسی و حزبی هزینه نکنند. نتیجه انتخابات نشان داد که بر خلاف برخی تحلیل‏ها، نجات ایران و پیروزی منتقدان وضعیت کنونی فقط موکول و منحصر به ریاست جمهوری هاشمی نبود و با این نتیجه، اقدام عجولانه و غیراصولی هاشمی و برخی مشاوران وی در هزینه کردن از سرمایه مرجعیت برای ثبت نام هاشمی را باید اقدامی غیرقابل دفاع دانست.

مطالب مرتبط:

• دیدار ظریف با آیت‌الله سیستانی و مراجع نجف
• ادعای برادرزاده صدام درباره ترور آیةالله سیستانی
• نظر آیت‌الله سیستانی درباره روزه در روزهای بلند
• نظر حضرت امام و آیت الله العظمی سیستانی درباره حاج آقا مجتبی تهرانی
• فتوای آیت الله سیستانی درباره کار گذاشتن شنود در منزل یا دفتر افراد