۰۷:۲۸ - ۱۳۹۲/۱۱/۲ سید امین طباطبایی:

تقلید آکسفورد از فیضیه، یا روحانی از احمدی‌نژاد؟!

گویی روحیات سفرهای استانی رئیس‌جمهور سابق به رئیس‌جمهور کنونی نیز غلبه کرده و معضل ایراد سخنان فوق‌تخصصی در تمامی زمینه‌‌های بشری، از آقای احمدی‌نژاد به آقای روحانی سرایت نموده است. وگرنه با توجه به اینکه سابقه مدرسه فیضیه به 300 سال هم نمی‌رسد، شاید بتوان به طنز گفت منظور آقای روحانی، واحد آکسفورد «دانشگاه آزاد اسلامی» بوده که اولین واحد اروپایی این دانشگاه به شمار می‌آید!

مبارزه (رسانه تحلیلی خبری دانشجویان خط امام)- سید امین طباطبایی: آقای رئیس‌جمهور در سفر خوزستان و در جمع علما، طلاب و فضلای این استان، جملاتی درباره سوابق تاریخی تمدن اسلامی فرموده‌اند که موجب مناقشه شده است. از جمله اینکه: «شما حتی دانشگاه‌های قدیمی غرب را که نگاه می‌کنید حتی ساختمانش هم تقلید از حوزه‌های علمیه است. آکسفورد را ببینید، شبیه مدرسه فیضیه است. سبک همان سبک است.»

گویی روحیات سفرهای استانی رئیس‌جمهور سابق به رئیس‌جمهور کنونی نیز غلبه کرده و معضل ایراد سخنان فوق‌تخصصی در تمامی زمینه‌‌های بشری، از آقای احمدی‌نژاد به آقای روحانی سرایت نموده است. وگرنه با توجه به اینکه سابقه مدرسه فیضیه به ۳۰۰ سال هم نمی‌رسد – این مدرسه در نیمه نخست قرن ۱۳ ه.ق (حدود  ۱۱۶۵ تا ۱۲۱۵ ه.ش) جایگزین مدرسه آستانه شد – شاید بتوان به طنز گفت منظور آقای روحانی، واحد آکسفورد «دانشگاه آزاد اسلامی» بوده که اولین واحد اروپایی این دانشگاه به شمار می‌آید!

از نظامیه تا الازهر

اما اگر به سخنان آقای رئیس جمهور با دیده اغماض بنگریم و فراتر از مصداق «مدرسه فیضیه» و «دانشگاه آکسفورد»، به مقایسه مدارس اسلامی و اروپایی به معنای عام بپردازیم، می‌توان مدارس «نظامیه» به دست خواجه نظام‌الملک طوسی (متوفی به ۱۰۹۲م) در عهد سلجوقی را درنظر گرفت. در این باره؛ می‌توان گفت که معماری نظامیه بغداد شباهت‌هایی به مدارس دینی کنونی داشته است، از جمله حجره‌هایی که به سکونت طلاب اختصاص داده بودند.

شکی نیست که به‌واسطه تقابلات نظامی مسیحیان و مسلمانان در شام و مصر در دوران جنگ صلیبی (از ۱۰۹۵ تا ۱۲۹۱ م) تأثیرپذیری مسیحیان از مسلمانان در علوم انسانی، ریاضیات، پزشکی و حتی هنرهایی مثل موسیقی بسیار بوده است. به عنوان مثال در ابتدای جنگ های صلیبی در مصر، حکومت شیعی فاطمیان قدرت داشت که دانشگاه بزرگ الازهر (افتتاح در ۹۷۲م) را پایه‌گذارده بودند. اگر صلیبیون وارد قاهره می‌شدند، این مدرسه را – که می‌توان قدیمی‌ترین دانشگاه فعال جهان نامید – می‌دیدند، لکن آنان که در جنگ صلیبی پنجم (۱۲۱۷ تا  ۱۲۲۱م) به مصر تحت حکومت فاطمیان حمله و در مرحله دوم جنگ (۱۲۱۹م) با پیروزی بزرگی، دمیاط را تسخیر کرده بودند، در حمله‌ به قاهره (۱۲۲۱م) شکست خوردند.

در مورد مدارس اسلامی دمشق هم می‌توان مفصل نوشت، چراکه در جنگ صلیبی دوم (۱۱۴۷ تا ۱۱۴۹م) لشکریان فرانسوی به رهبری لوئی هفتم و کنراد سوم پس از حمله ناکام به بیت‌المقدس (۱۱۴۷م) دمشق را تسخیر کردند. اسکندریه مصر نیز مدارس بزرگی داشت که در جنگ صلیبی نهم (۱۳۶۵م) از سوی قبرس مورد تهاجم قرار گرفته، اشغال و غارت شد.

میراث مدارس اندلس

البته علاوه بر جنگ‌های صلیبی، سلسله جنگ‌های مسیحیان با مسلمانان در اندلس را هم باید در نظر گرفت که به نظر می‌رسد با حملات مسیحیان به طلیطله (Toledo) از حدود ۱۰۸۸م آغاز شده و تا تسخیر غرناطه (Granada) در اول ژانویه ۱۴۹۲م به طول انجامیده. اگر هدف ما بررسی تأثیرپذیری مسیحیان از معماری مسلمین در اندلس باشد، باید نخستین شهری را بیابیم که مسیحیان از مسلمانان پس گرفتند و مفتون معماری پیشرفته آن (به معنای اعم شهرسازی و نه صرفا طراحی بنای منفرد) شدند. به نظر می‌رسد شهر طلیطله(Toledo) که در  ۱۰۸۵م به دست آلفونسوی چهارم پادشاه کاستیا افتاد، اولین شهر آباد مسلمان باشد که مسیحیان موفق به تسخیر آن شدند. اما بعید است دانشگاهی مثل آکسفورد که از سال ۱۰۹۶م تدریس در آن وجود داشته، تحت تاثیر طلیطله بوده باشد، چراکه جزیره بریتانیا در ادوار مختلف قرون وسطی، علاوه بر جداافتادگی جغرافیایی، یک نوع جدایی فرهنگی نیز از این قاره داشته است. (به نحوی که حتی تا قرن بیستم هم بسیاری در بریتانیا، از سایر کشورهای این قاره با عنوان متمایز «اروپا» استفاده می‌کردند!)

از سوی دیگر نمی‌توان انکار کرد که افرادی مسیحی در مدارس علمی اندلس تحصیل کرده و سپس در بازگشت به کشورهای خود، از آنان تقلید کرده‌اند. از جمله ژربرت اوریاکى، دانشمند مسیحى که در بازگشت، مدرسه دینی شارتر (Chartre) را در حدود ۹۹۰م بنیان گذاشت و خود نیز بعدها با عنوان پاپ سیلوِستر دوم به مقام رهبری مسیحیان رسید. تأسیس مدارس و دانشگاه‌هایی اولیه اروپا مثل سالرنو (Salerno) و بولونیا (Bolongna) در سال ۱۰۸۸م، را که مقدم بر تأسیس دانشگاه مشهور پاریس (حدود ۱۲۰۰م) و بنا به روایت‌های متفاوتی، اولین دانشگاه‌های اروپا بوده‌اند، هم تحت تأثیر مدارس آندلس می‌دانند.

معماری اسلامی یا اروپایی؟

در هر حال؛ در مورد تأثیرگذاری معماری اسلامی روی اروپائیان نمی‌توان به صراحت نظر داد؛ چراکه معماری یونانی و رومی در اروپا پیشرفته بوده و معماری در دوران حاکمیت کلیسا هم تغیبر و تحولات گسترده‌ای از سبک معماری رومانسک(Romanesque architecture) تا گوتیک(Gothic) و رنسانس(Renaissance) داشته است (رک: «هنر در گذر زمان» از هلن گاردنر).

اساساً ظهور دانشگاه – به معنای دانشگاه اروپایی مبتنی بر تدریس علوم دینی – همزمان با ظهور معماری مذهبی گوتیک (در فاصله سالهای ۱۱۳۷ و ۱۱۴۴م) بوده است که تا عصر رنسانس در اروپا حاکم بود. چرا که سوابق دانشگاه‌های قدیمی اروپا نشان می دهد که دانشگاه‌هایی مثل آکسفورد(با سابقه حدود ۹۸۰ سال)، کمبریج(۸۰۰ سال) و هایدلبرگ (۶۵۰ سال)، همگی ابتدائا مدارس دینی در دوران قرون وسطی بوده‌اند که به تدریج علاوه بر الهیات، علوم دیگر را هم پذیرفته‌اند. حتی در برخی کشورها مثل آلمان (پروس) تا نیمه قرن نوزدهم هم به واسطه اعمال نفوذ استادان الهیات، اندیشمندان مخالف مذهب همچون جناح چپ هگلیان جوان (برونو باوئر، لودویگ فویرباخ، کارل مارکس جوان و…) از دانشگاه‌ها اخراج و منع تدریس می‌شدند.

با این تفصیل؛ می توان گفت که معماری دانشگاه‌های مذهبی اروپا هم برگرفته از سبک‌های معماری مذهبی کلیسا بوده است و نه معماری مدارس مسلمین. و اگر به طور خاص بخواهیم به معماری دانشگاه آکسفورد هم اشاره کنیم، تردیدی درباره سبک گوتیک انگلیسی دانشکده‌های قدیمی آن – و از جمله کالج کلایر (Clare College) که دومین کالج قدیمی کمبریج است- وجود ندارد.

به این ترتیب، معلوم می‌شود که فرضیه تقلید آقای روحانی از سبک سخنرانی آقای احمدی‌نژاد جدی‌تر است تا تقلید آکسفورد از سبک معماری فیضیه.

در هر حال باید امیدوار بود که همچو سخنانی که در قاموس رئیس دولت نهم و دهم امری مرسوم بود، از جانب رئیس دولت یازدهم، تکرار نشود. آقای روحانی که علاوه بر تحصیل در حوزه علمیه، عنوان دکترای یک دانشگاه اسکاتلندی را یدک می‌کشند، طبعا باید تفاوت معماری دانشگاه‌های قدیمی بریتانیا با معماری چهارایوانی حجره‌های مدارس علمیه را بدانند، اما بهتر آنست که ایشان همچنانکه در مصاحبه خود با رسانه‌های خارجی با تأکید بر اینکه “من حقوقدان هستم نه مورخ”، از اظهار نظر درباره مسائلی مثل هولوکاست پرهیز نمودند، در مواضع داخلی خود اعم از مصاحبه با رسانه‌ها و یا سخنرانی‌های عمومی، از موضع‌گیری های شاذ پرهیز کرده و این تخصص را به رئیس‌جمهور سابق و اعوان و انصار ایشان واگذار نمایند. امید آنکه با اتخاذ این سیاست، مسائل اصلی کشور و مشکلات مردم حل شود نه گره‌های ناگشوده دانش بشری!

:::::